"Jeśli chcecie uczcić poległych bohaterów
oddajcie swe serca ziemi, która ich kryje"
(treść inskrypcji z pomnika na cmentarzu nr 59)
CMENTARZ nr 59
Jesienią 2006 r. Stowarzyszenie Przyjaciół Nowicy wraz z Nieformalną Grupą Kamieniarzy "Magurycz" zdecydowały podjąć kroki w celu ratowania zniszczonego i zaniedbanego cmentarza wojennego nr 59 położonego w lesie nad Przysłopiem, dawniej wsią, a dziś przysiółkiem wsi Nowica. Jest to jeden z wielu cmentarzy pozostałych po bitwie gorlickiej, miejsce pochówku 60 żołnierzy armii austro-węgierskiej (Polaków, Czechów, Austriaków i Bośniaków) oraz 20 żołnierzy armii rosyjskiej. Autorem projektu był wybitny architekt Duszan Jurkowicz.
Cmentarz położony w trudno dostępnym terenie porośnięty był drzewami i krzewami, wśród których z trudem można było odszukać zarysy grobów, tylko częściowo zachował się kamienny mur otaczający cmentarz. Wydawało się nam wówczas, że w stosunkowo dobrym stanie przetrwała centralna ściana z okazałych kamieni. Natomiast górujący nad całym założeniem kamienny krzyż niewątpliwie wymagał pilnego zabezpieczenia, podobnie jak umieszczona u jego podstawy inskrypcja. Zły stan cmentarza, był spowodowany brakiem jakiejkolwiek opieki. Obawialiśmy się, że zaniechanie działań remontowych i porządkowych może doprowadzić w krótkim czasie do zniszczenia tego cennego założenia. Powstanie w bezpośrednim sąsiedztwie drogi leśnej ułatwiło przeprowadzenie w/w prac.
Przygotowując harmonogram prac ustaliliśmy, że cmentarz nie jest wciągnięty do rejestru zabytków, ani nie znalazł się na liście cmentarzy wojennych, które w najbliższym czasie zostaną wyremontowane. Teren cmentarza jest natomiast wyodrębniony geodezyjnie, a Lasy Państwowe, do których wcześniej należał, zadeklarowały, że wytną drzewa wyrosłe w granicach działki. Nadaliśmy naszemu projektowi nazwę "Kamienie Wojny", prace na cmentarzu mieli przeprowadzić wolontariusze w trakcie obozu konserwatorskiego zorganizowanego przez Magurycz wiosną 2007 r. Przedstawiliśmy projekt władzom Gminy Uście Gorlickie i spotkał się on z życzliwym przyjęciem, jednakże poinformowano nas, że na wsparcie ze strony gminy nie możemy liczyć. Dlatego w Wydziale Polityki Społecznej Małopolskiego Urzędu Wojewódzkiego złożyliśmy wniosek do Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa o finansowe wsparcie naszego przedsięwzięcia. Mimo ożywionej korespondencji i wyjaśnień z naszej strony Małopolski Urząd Wojewódzki nie przekazał wniosku do ROPWiM. Obóz w zaplanowanym terminie nie doszedł do skutku. Dotację na swoje projekty, obejmujące także wstępne prace na Przysłopie pt: "Kamienie in perpetuam memoriam" i "Galicja, Galizien, Hałyczyna" otrzymał natomiast Magurycz z Fundacji im. Stefana Batorego.
W trakcie zorganizowanego jesienią 2007 r. obozu członkowie Magurycza i wolontariusze oczyścili cmentarz odsłaniając pola grobowe. Częściowo zachowany mur cmentarza został oczyszczony z mchów, porostów i drobnej roślinności przerastającej szczeliny, a także nawianej ziemi. Całość powierzchni murów oraz stel znaczących pochówki została nasączona środkami grzybobójczymi. Nadto został wyremontowany piaskowcowy nagrobek, który ufundowała rodzina jednego z pochowanych żołnierzy. Nagrobek ten był przewrócony, a kamienny krzyż złamany w pół. Wszystkie części nagrobka zostały oczyszczone, poprawnie ustawione i zespolone, a krzyż sklejony i umieszczony na cokole na dyblu nierdzewnym.
Po pracach przeprowadzonych w 2007 r. wiedzieliśmy, że mury cmentarza oraz ściana główna wykonane zostały z dwóch pionowych warstw miejscowego piaskowca, bez użycia zaprawy, a przestrzeń między nimi wypełnia rumosz skalny. Na skutek upływu czasu w przestrzeni pomiędzy kamieniami wyrosła roślinność, a północno-wschodnia część ściany głównej wybrzuszyła się i groziła zawaleniem. Dlatego niezbędnym okazała się rekonstrukcja kamiennych murów okalających cmentarz oraz ściany głównej zwieńczonej krzyżem. Wobec braku możliwości porozumienia się z Małopolskim Urzędem Wojewódzkim, na początku 2008 r. wystąpiliśmy o finansowe wsparcie II etapu projektu "Kamienie Wojny" do Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. ROPWiM ze zrozumieniem i przychylnie odniosła się do naszego przedsięwzięcia i w lipcu podpisaliśmy umowę, na mocy której donator przekazał nam środki finansowe na dokończenie prac na cmentarzu, zakup środków do czyszczenia i konserwacji kamienia oraz tablicę informacyjną. Magurycz, w trakcie wrześniowego obozu, ukończył prace przywracając założeniu pierwotny kształt w formie, jaką nadał mu wybitny architekt. W rocznicę bitwy gorlickiej, 3 maja 2009 r. odbyło się nabożeństwo ekumeniczne, które odprawili duchowni rzymsko-katolicki, greckokatolicki i ewangelicko-augsburski.
CMENTARZ Nr 58
Pochowanych: 60 żołnierzy armii austriackiej i 76 armii rosyjskiej. Cmentarz położony jest w lesie poniżej grzbietu Magury Małastowskiej w odległości kilkudziesięciu metrów od drogi leśnej. W 2008 r. nie figurował w rejestrze zabytków. Do czasu rozpoczęcia prac porządkowych i odtworzeniowych Nadleśnictwo usunęło większe drzewa w obrębie częściowo zachowanego kamiennego wału okalającego cmentarz. Pola grobowe były nieczytelne, zniszczeniu uległ kopiec-piramida stanowiący dominantę na wprost wejścia na cmentarz. Tablica inskrypcyjna, pierwotnie umieszczona w licu piramidy spadła i rozbiła się. Krzyże drewniane przegniły. Stan cmentarza był zły na skutek upływu czasu i braku jakiejkolwiek konserwacji. Z uwagi na znaczne rozmiary cmentarza i jego stan zachowania koniecznym było rozłożenie prac na etapy.
Rok 2009
Nadleśnictwo ścięło drzewa wyrosłe w obrębie wału/szańca. Ponieważ wiele elementów cmentarza było wykonanych z drewna i nie zachowały się, zleciliśmy sporządzenie dokumentacji, która umożliwiłaby w przyszłości ich rekonstrukcję. Studium archiwalne (dokumentacja historyczno-odtworzeniowa) wykonał Jerzy Drogomir. Wystąpiliśmy do Małopolskiego Urzędu Wojewódzkiego o zezwolenie na prowadzenie prac na tym cmentarzu i taką zgodę uzyskaliśmy. Odbyliśmy rozmowę z przedstawicielem Delegatury Urzędu Ochrony Zabytków z Nowego Sącza, w trakcie której omówiono kolejność prac na cmentarzu i uzgodniliśmy, że projekt rekonstrukcji kopca/piramidy zostanie sporządzony w oparciu o opracowanie Jerzego Drogomira.
Prace porządkowe, których celem było uczytelnienie założenia cmentarnego przeprowadzili wolontariusze – członkowie Stowarzyszenia Magurycz. W trakcie zorganizowanych przez Magurycz obozów konserwatorskich:
- zostały usunięte kolidujące z założeniem samosiejki drzew, krzewów i karpin na terenie cmentarza i wydzielonej działki cmentarnej,
- zdjęto z terenu cmentarza warstwy ściółki i ziemi (około 50 m3) do poziomu pierwotnego odsłaniając 38 pól grobowych i całego założenia,
- uporządkowano kamienne obramienia pól grobowych,
- oczyszczono materiał skalny (wał, piramida, obramienia pól grobowych) z mchów i porostów oraz zabezpieczono środkami powstrzymującymi rozwój mikroorganizmów,
- opryskano teren działki cmentarnej środkami powstrzymującymi rozwój roślinności,
- oczyszczono, odgrzybiono i zaimpregnowano elementy tablicy inskrypcyjnej.
Rok 2010
Zleciliśmy nowosądeckiej pracowni architektonicznej „Studio 2,26” sporządzenie projektu konstrukcji piramidy. Z uwagi na rozmiary budowli koniecznym było przeprowadzenie ekspertyzy geologicznej. Architekci poinformowali nas o wszczęciu procedury wpisu cmentarza do rejestru zabytków i przekonali o celowości sporządzenia dokumentacji w szerszym zakresie, uwzględniającej wszystkie elementy założenia. W przypadku wpisania cmentarza do rejestru zabytków taka dokumentacja będzie podstawą dla uzyskania zgody Urzędu Ochrony Zabytków na realizację kolejnych etapów prac. W tej sytuacji ograniczyliśmy prace na cmentarzu do prac porządkowych i zabezpieczających. Uzyskaliśmy zarówno zgodę Małopolskiego UW jak Delegatury Urzędu Ochrony Zabytków na prowadzenie prac na cmentarzu.
We wrześniu cmentarz został wpisany rejestru zabytków woj. małopolskiego.
We wrześniu wolontariusze, członkowie i sympatycy Stowarzyszenia Magurycz, pod kierownictwem Szymona Modrzejewskiego:
- usunęli część karpin z terenu cmentarza. Z uwagi na brak możliwości zastosowania ciężkiego sprzętu to żmudne zajęcie było wykonywane ręcznie przy użyciu prostych narzędzi,
- skosili roślinność bujnie porastającą oczyszczony w ubr. cmentarz,
- usunęli z obszaru wokół cmentarza wyznaczonego przez słupki HV warstwę ściółki i ziemi (około 50 m3) do poziomu pierwotnego,
- odtworzyli pierwotny system odwodnienia powyżej szańca,
- zebrali rozrzucone na dużej powierzchni kamienie z których wzniesiono wał i piramidę. Zostały one oczyszczone i ułożone. Część ubytków w szańcu została uzupełniona gliną i materiałem skalnym – szaniec został wzniesiony w ten sposób, że gliniany trzon obłożono kamieniami, - osadzili dwa zrekonstruowane w 2009 r. krzyże znaczące pola grobowe.
W wyniku przeprowadzanych w latach 2009-10 prac uzyskaliśmy dodatkową wiedzę dot. technologii wykonania szańca, piramidy i odwodnienia oraz zakresu realizacji pierwotnego projektu. Nie etapie budowy nie wykonano zgodnie z projektem furty i odwodnienia oraz nie wykończono podstaw krzyży, a także nie umieszczono na krzyżach tablic z imionami i nazwiskami pochowanych żołnierzy.
W październiku nowosądeckie Biuro Projektów „Studio 2,26” sporządziło projekt budowlany remontu odtworzeniowego dla cmentarza.
Prace w 2010 r. zostały sfinansowane przez Radę Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa.
Rok 2011
Rok 2011 Stowarzyszenie Przyjaciół Nowicy wystąpiło do Urzędu Gminy Uście Gorlickie z wnioskiem o wydanie decyzji o ustaleniu lokalizacji celu publicznego: remont i rekonstrukcja cmentarza wojennego nr 58 położonego na działce nr 183/8 w Nowicy. 31 maja 2011 r. Wójt Gminy Uście Gorlickie wydał decyzję określając warunki i wymagania dla inwestycji. Dla działki ewidencyjnej nr 183/8, na której zlokalizowany jest cmentarz nr 58, nie została urządzona księga wieczysta, właścicielem przedmiotowej nieruchomości ujawnionym w rejestrze gruntów jest Skarb Państwa. W toku postępowań przed Małopolskim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków i Starostą Gorlickim musieliśmy wskazać na tytuł prawny do przedmiotowej nieruchomości. Dlatego złożyliśmy wniosek do Starosty Gorlickiego o wyrażenie zgody na prowadzenie prac remontowych. Zleciliśmy Panu Eugeniuszowi Zawałeniowi sporządzenie programu konserwatorskiego dla cmentarza. W dniu 17 sierpnia 2011 r. Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków Krakowie Delegatura w Nowym Sączu wydał pozwolenie na przeprowadzenie remontu odtworzeniowego, a Starosta Gorlicki udzielił Stowarzyszeniu Przyjaciół Nowicy pozwolenia na budowę dla inwestycji: remont odtworzeniowy cmentarza wojennego Nr 58 Przysłup na zboczu Magury Małastowskiej na działce 183/8 położonej w Nowicy. Stowarzyszenie ustanowiło kierownika budowy – Andrzeja Guzika i inspektora nadzoru inwestorskiego – Bogusława Wąsika, dokonało stosownych zgłoszeń w nadzorze budowlanym.
Szymon Modrzejewski wraz z wolontariuszami Magurycza w okresie wrzesień/październik kontynuował usuwanie i wypalanie karpin z szańca i terenu cmentarza, odtworzył na długości ok. 30 m szaniec, oczyszczając i zabezpieczając materiał skalny, wyprofilował kąt nachylenia oraz usunął nadmiar ziemi z otoczenia cmentarza. Po uprawomocnieniu się decyzji budowlanej została rozebrana piramida i wykonano wykop pod betonowe elementy konstrukcji piramidy, została zabezpieczona tablica inskrypcyjna. Osadzono dwa kolejne drewniane krzyże, wykonane w ubr.
W październiku wykonane zostały z żelbetonu, zgodnie z projektem: podstawa fundamentowa i trzon dominanty. Specjalistyczne prace wykonała firma MINSTRELart. z Gorlic W latach 2010-2011 na cmentarzu zostały ustawione 4 zrekonstruowane krzyże. Dwukrotnie złożyli wizytę na cmentarzu przedstawiciele Austriackiego Czarnego Krzyża z Górnej Austrii.
Prace w 2010 r. zostały sfinansowane przez Radę Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa
Rok 2013
- Rekonstrukcja dominanty/piramidy. Pierwotnie piramida miała konstrukcję ziemno-kamienną, która z biegiem lat uległa destrukcji. Uzyskany po rozbiórce piramidy materiał skalny był niewystarczający dla jej odtworzenia zgodnie z zatwierdzonym projektem, dlatego zdecydowaliśmy się obmurować wykonany w 2011 r żelbetonowy trzon betonowymi bloczkami. Warunkiem przystąpienia do rekonstrukcji piramidy było wykonanie żelbetonowej podstawy fundamentowej piramidy – specjalistyczne prace betoniarskie wykonała firma Moduł z Gorlic. W okresie 16 września – 19 października wolontariusze Magurycza obmurowali betonowymi bloczkami trzon piramidy, który w kolejnym sezonie zostanie obłożony kamienną okładziną.
- Rekonstrukcja krzyży znaczących mogiły. W wyniku rekonesansu przeprowadzonego przez przedstawicieli austriackiej organizacji Czarny Krzyż (oddziały Górna Austria i Voralberg) organizacja ta zadeklarowała sfinansowanie do roku 2014 r. pozostałych krzyży, które zostały zamówione u Tadeusza Knapika. Wykonawca dostarczył i zamontował 10 krzyży, zostały wylane podstawy fundamentowe pod 24 krzyże, które sukcesywnie będą montowane w 2014 r.
Prace na cmentarzu zostały sfinansowane ze środków przekazanych na ten cel Stowarzyszeniu Przyjaciół Nowicy przez Radę Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa oraz, po raz pierwszy, austriacki Czarny Krzyż.
.jpg)
Rok 2014
W okresie lipiec/październik wolontariusze Magurycza wykonali ok 2/3 kamiennej okładziny trzonu piramidy/dominanty. Wmurowanych zostało blisko 30 m3 nieobrobionych kamieni o wadze od 5 do 1300 kg. Sezonowanie zaprawy wiążącej licowanie wymagało czasu, dlatego wbrew wstępnemu założeniu nie udało się ukończyć tego zadania. W trakcie obozów konserwatorskich cmentarz wizytowali autor projektu budowlanego inż. arch. Mariusz Rams, geodeta oraz przedstawiciel Urzędu Konserwatora Zabytków z Nowego Sącza. W trakcie ich wizyt określna została wysokość do której powinna zostać wykonana okładzina, rozstrzygnięta została kwestia osadzenia tablicy inskrypcyjnej oraz zostały wykonane symulacje potwierdzające, iż piramida odtwarzana jest zgodnie ze stanem pierwotnym.
Remont odtworzeniowy cmentarza był finansowany ze środków Wojewody Małopolskiego, Czarnego Krzyża i Gminy Uście Gorlickie.
Rok 2015
W maju Magurycz zakończył prace przy rekonstrukcji piramidy – dominanty. Kamienna okładzina została wykonana do wysokości wyznaczonej przez autorów projektu odtworzeniowego. Osadzona została tablica inskrypcyjna. W czerwcu, w trakcie kolejnego obozu Magurycza uprzątnięto z terenu działki cmentarnej znaczne ilości ziemi i kamieni pozostałe po pracach prowadzonych w latach 2011-2014.
Prace na cmentarzu były kontynuowane we wrześniu i październiku. Grupa wolontariuszy zmobilizowanych przez Krzysztofa Gardułę wykonała ostatnie podstawy fundamentowe i rozpoczęła montaż tabliczek z imionami i nazwiskami pochowanych na cmentarzu żołnierzy. Tabliczki zostały zamówione przez Czarny Krzyż, ich wzór (treść inskrypcji) i sposób montażu był konsultowany z Jerzym Drogomirem oraz autorem projektu odtworzeniowego.
Gmina Uście Gorlickie zamówiła u Tadeusza Knapika modrzewiowy krzyż wieńczący piramidę.
Remont odtworzeniowy w 2015 r. został dofinansowany przez Wojewodę Małopolskiego i Czarny Krzyż.
Rok 2016
- Krzyż wieńczący piramidę. Krzyż wykonany przez Tadeusza Knapika został przywieziony w sierpniu, jego montaż wymagał zaangażowania specjalistycznego dźwigu. Wobec braku drogi dźwig mógł wjechać na teren działki cmentarnej tylko przy odpowiednich warunkach – suchy, stabilny grunt. Ostatecznie krzyż został osadzony 14 września, następnie zostały wykonane: instalacja odgromowa, okładziny i obróbki blacharskie. Wstępnie zakładaliśmy prowizoryczne zabezpieczenie łączenia krzyża i żelbetonowego trzonu piramidy – po konsultacjach z kierownikiem budowy, autorem projektu i wykonawcą zdecydowaliśmy się zlecić nie przewidywaną pierwotnie rekonstrukcję daszka. 30 września wykonawca poinformował nas o zrealizowaniu zadania. Tym samym odtworzona została dominanta cmentarza 58.
- Rekonstrukcja ogrodzenia/szańca. W dn. 3 – 18 października odbył się obóz konserwatorski zorganizowany przez Stowarzyszenie Magurycz w trakcie którego kontynuowano prace ziemne i odtwarzanie szańca/ogrodzenia. Zgodnie z zaleceniami Mariusza Ramsa uczestnicy obozu wykonali odwodnienie, które ma zapobiec podsiąkaniu podstawy (fundamentu) piramidy. Większa część tych prac, ze względu na trudne warunki terenowe, wykonana została ręcznie (w miarę możności posiłkowano się małą koparką należącą do jednego z miejscowych wolontariuszy). Stok powyżej piramidy został tak wyprofilowany, aby odprowadzać wodę na zachód i wschód od piramidy, do tego odpływu została skierowana także woda spływająca z piramidy po jej północnej ścianie. Zrekonstruowano 15 mb zniszczonego kamienno-ziemnego muru cmentarnego wybiegającego na wschód i zachód ze ścian kamiennej piramidy/dominanty cmentarza. Ponadto uzupełniono dwie wyrwy w murze oraz usunięto z muru cmentarnego 7 pni bukowych (w tym przy wejściu na cmentarz). Dzięki usunięciu pni mur nie będzie zapadał się. Miejsca po usuniętych pniach zostały doraźnie uzupełnione zachowanym materiałem skalnym i gliną. Prace te wykonano ręcznie, by ograniczyć ingerencję w strukturę muru i zapobiec powstaniu dodatkowych ubytków.
Remont Odtworzeniowy cmentarza w 2016 r. został dofinansowany przez Wojewodę Małopolskiego oraz Czarny Krzyż.
Rok 2022
